Vereniging Oud Valkenburg

Het huishoudelijke deel van de goed bezochte ledenvergadering op 24 april 2018  werd gevolgd door een interessante lezing door de heer Sander Wassing met als titel: Valkenburg, de beeldenstorm (1566) en Alva’s Raad van beroerten.

In een boeiende presentatie van circa 1,5 uur praat hij de aanwezigen bij over de gebeurtenissen in de Nederlanden van de zestiende eeuw waarbij ook Valkenburg een paar keer aan de orde komt. Het was de tijd van Luther, de beeldenstorm, de hagenpreken, Calvijn en de Raad van beroerten en was de opmaat tot de Tachtigjarige Oorlog. Uit de verhoren van de inquisitie komt de naam Jan Klaesz Cleij naar voren die mogelijk in Valkenburg woonde en door de Raad van beroerte verdacht werd  van ketterij. Dit vraagt om nader onderzoek.

In het dorpshuis in Valkenburg vindt op dinsdag 24 april vanaf 20.00 uur de ALV van Oud Valkenburg plaats. Na het officiële gedeelte verzorg historicus Sander Wassing een presentatie over de Beeldenstorm in en rond Valkenburg onder de titel "Valkenburg, de beeldenstorm en Alva's Raad van beroerten. Een dorp in het oog van de (Beelden)storm?” Freelance historicus en conservator bij Stichting Historisch Museum Hazerswoude Sander Wassing neemt de bezoekers in zijn presentatie mee naar Valkenburg in de jaren 1566-1568. Het zijn enkele van de roerigste jaren uit onze vaderlandse geschiedenis, het begin van de Opstand die uitmondde in een Tachtigjarige Oorlog. In augustus 1566 bereikten religieuze, sociale en economische spanningen rond Leiden het kookpunt. Er werden hagenpreken gehouden bij Voorschoten, bij de abdij van Rijnsburg en in de Voscuyl bij Oegstgeest. Op zondag 25 augustus wist de magistraat van Leiden nog enkele beeldenbrekers uit de Sint-Pieterskerk te verwijderen. De volgende dag was er geen houden meer aan: de Onze-Lieve-Vrouwekerk, de Sint-Pancratiuskerk en het kapittelhuis werden gelijktijdig aangevallen.Op het Waardeiland werd het klooster van de minderbroeders bestormd. Geestelijken van het Margarethaconvent probeerden de beeldenbrekers te paaien met drank en voedsel. Dit pakte niet goed uit, blijkt uit het vonnis van een later veroordeelde beeldenstormer, die een kruik aan stukken gesmakt had omdat het bier hem niet smaakte en hij beter gedronken had.’ De reactie van koning Filips II bleef niet uit. Een jaar later stuurde hij de hertog van Alva met een leger om orde op zaken te stellen. In Brussel stelde Alva de Raad van Beroerten in als speciale rechtbank ombeeldenstormers op te sporen en te straffen. Ook in Valkenburg verrichtte deze Bloedraad onderzoek. Had Jan Claeszoon Cleij het Heilig Kruis in de kerk van Valkenburg in 1566 willen vernielen? Was de parochiekerk van Valkenburg intact gebleven? Hoe ging de Raad van Beroerten te werk en hoe liep het af met Jan Claeszoon Cleij? Freelance historicus Sander Wassing, die in 2013 afstudeerde aan de Universiteit Leiden op de Beeldenstorm, gaat in op deze en andere vragen. 

Het Zwammerveld is de straatnaam van het wijkje met bejaardenwoningen vlak achter de basisschool aan de Broekweg.

Over de naamgeving daarvan is niet iedereen het eens. Mijn buurman, Piet Heemskerk, herinnert zich nog duidelijk wat hij daarover gehoord heeft van Gijs Vis. Gijs Vis? Ja, de markante Valkenburgse wethouder uit de tijd van burgemeester Van der Have. De spraakzame wethouder die op klompen samen met zijn ietwat deftige burgemeester op werkbezoek ging in het Provinciehuis in Den Haag. Als onvervalste tuinder. Z’n klompen schopte Gijs uit vlak voor de besprekingen begonnen. Uit beleefdheid. Zijn burgemeester vertrok geen spier. Over image-building van een team gesproken…

Gijs bereikte op die manier veel voor zijn Valkenburg in een ontspannen, soms wat lacherig sfeertje. En dat was precies zijn bedoeling!

Die Gijs Vis kwam destijds met Piet Heemskerk in gesprek over het Zwammenveld. Met een n in het midden dus. Volgens Gijs een laag drassig stuk land aan de Broekweg waar regelmatig veel paddenstoelen groeiden, zwammen dus. Zwammenveld werd in de dorpsmond volgens hem later verbasterd tot Zwammerveld, zo is het verhaal.

Desalniettemin, het gemeentebestuur koos bij de bouw van drie rijtjes bejaardenwoningen bij de Broekweg toch maar voor de naam Zwammerveld. Dat moest te maken hebben met een behoorlijk brede sloot die langs de Broekweg liep en uitkwam in een kromme bocht in de Wetering, vlak achter het huidige wijkje Het Zwammerveld. En die tamelijk brede sloot heette zonder twijfel al heel lang De Zwammer.

En het hele stuk bouwland waar nu de provinciale weg ligt, tot halverwege het vliegveld noemde men Het Zwammerveld. En daar heeft al eerder een artikeltje over gestaan in Zicht op Valkenburg.

Als je nog wat meer van wilt weten over het avontuurlijk bestaan van het water De Zwammer moet je gaan praten met mensen die minstens 70 jaar oud zijn en hun hele leven in Valkenburg gewoond hebben.

We gaan daarom op bezoek bij Jan de Vries uit De Wei 9. Hij is 96 jaar oud en niet alleen scherp van geest maar ook een geestig verteller. Hij ziet het allemaal nog zo voor zich.

Hij vertelt van de tijd dat het Zwammerveld nog alleen grasland en bouwland was.

“Bij ’t Zwammerhek” noemden ze het hele gebied ook wel. Jan de Vries heeft er stevig leren aanpakken.

’s Morgens bij het krieken van de dag het vlet naar de plek bomen waar gewerkt moest worden. Een lange vaarboom in een gleuf op de voorplecht van de platte ijzeren schuit planten en dan wisselend links en rechts van de sloot de boot over een smal jaagpad naar de goeie plek duwen.

Zijn vader had en keer in het Zwammerveld voor twintig gulden een pet (een in de winter met dik stro en grond afgedichte kuil) met peen gekocht. En die peen kon voor meer dan het dubbele verhandeld worden. Maar daar moest je wel wat voor doen. Om geen wortels achter te laten moest de grond op een hor gezeefd worden. En wat denk je? Daar vonden ze zo bij elkaar een hele handvol ouwe munten. Middeleeuws en ook Romeins. Niemand gaf erom. Ze werden door een slimmerik geruild voor een aantrekkelijker speelgoedautootje.

“Als me nu nog iets spijt is het dat!”, verzucht Jan de Vries.

Een tweede Valkenburger die wetenswaardigheden over De Zwammer en het Zwammerveld

weet te verhalen is Arie van der Nagel. Hij woont al jaren in Deventer maar is als volbloed Van der Nagel in hart en nieren een echte Valkenburger gebleven. Hij schrijft op het internet gekruide verhalen over zijn belevenissen van toen in het door hem zo geliefde kleine dorp aan de Rijn.

Hij vertelt gemakkelijk. Over de Broekweg. Over Valken Boys die daar voor de tijd van Valken ’68 aan de kant van de boerderij van Van Egmond een voetbalveld hadden. En over hilarische avonturen van zijn familie bij en in het water De Zwammer naast de Broekweg.

Het begon voor de oorlog met de vader van Arie. Die zat achterop de motorfiets van Wim Oosterlee. De Tuut zeiden ze oneerbiedig in die tijd. Ze gingen volgens de overlevering “zo snel dat het ze de adem afsneed!”.

Een slippartij op een natte weg en het tweetal dook voorover De Zwammer in.

Vader van der Nagel klom er met een trauma uit. In de familie mocht er van hem absoluut niet over gesproken worden. En vaders wil was wet. Zo was dat in die tijd.

Tot bovengenoemde zoon Arie op 19-jarige leeftijd zijn eerste motorfiets kocht. Toen kon de familie het niet laten te pas en te onpas in het ouderlijk huis Arie te waarschuwen met zijn motor uit de buurt van De Zwammer te blijven….

Of er nog meer in de Zwammer geplonst zijn? Arie van der Nagel weet er zeker nog twee.

In de vijftiger jaren, Gerrit van Leeuwen, bijgenaamd de Tor. In Valkenburg bekend omdat hij bepaald niet bang uitgevallen was. Hij heeft volgens de verhalen meegevochten met de Amerikanen in Korea. Maar hij heeft zijn motor borrelend zien ondergaan in de Zwammer. Letterlijk en figuurlijk want een gescheurd motorblok valt niet meer te repareren….

En daarna. In de zestiger jaren. Joop, de broer van bovengenoemde Arie. Hij woont nu in Zierikzee.

Hij had én een mooie Heinkel motorscooter met zelfgebouwde zijspan én een schat van een geliefde: Sjaan van der Meij. Zij was een dochter van Hannes van der Meij, bijgenaamd de Taas. Die Hannes had zijn land rechts naast de Broekweg, naast de Zwammer dus.

Sjaan mocht,na veel soebatten, van haar Joop een keertje achter het stuur van de Heinkel. Natuurlijk wel op een heel rustig landweggetje, de Broekweg dus. Joop ernaast in de zijspan. ”Even het gas erop” riep Sjaan. “Dit is een mooi recht stuk!”. De motor gromde. Joop riep iets onverstaanbaars over niet te hard rijden, modder op de weg! Tevergeefs…

Opspattend water en geroep. Een heftig verbolgen Joop trok met het kroos nog op z’n kop zijn ontroostbare geliefde aan wal. Van het motorrijwiel stak nog en klein stukje boven het water uit….

De vader van Sjaan, Hannes de Taas, was niet veel verder op het Zwammerveld aan het werk. Hij zag het allemaal gebeuren. Hij liet zijn dochter ernstig hoofdschuddend letterlijk aanmodderen, draaide zich om en schoffelde gewoontjes door. Dat kwam allemaal wel weer goed…

Valkenburgers zijn nog steeds niet gauw van slag.

Herman Dijkhuizen

Eind 2017 heeft de grafzerk van Susanne Studler van Zurck en haar dochter Susanna Leonora een prachtige nieuwe plek gekregen. Wie het pad naar het Torenmuseum oploopt, ziet de zerk in het grasveld aan de rechterhand liggen. De stukken zijn daarbij gerangschikt zoals ze oorspronkelijk moeten hebben gelegen. Er is voor gekozen om de ontbrekende stukken niet aan te vullen met nieuw materiaal.

In mei 2017 stond er in de Zocht op Valkenburg in het artikel 'De zwervende zerk van de zondares': “Momenteel heeft de zerk geen goede plek. Het zou mooi zijn als er een plekje naast de kerk aan de kant van de Kruisweg vrijgemaakt zou kunnen worden. Daarover is een gesprek geweest met de wijkregisseur.”

Nu is er dus een mooie nieuwe plek geregeld. Gezien de voorgeschiedenis lijkt het verstandiger van een 'nieuwe plek' te spreken, want 'definitieve plek' is tot nu toe betrekkelijk gebleken...Dat leert een berichtje in de nieuwsbrief van Vereniging Oud Valkenburg uit 1977:

“Grafzerk Geplaatst. De grafzerk heeft nu zijn definitieve plaats aan de Rijn gekregen, in de tuin van het gemeentehuis. Er wordt nog getwijfeld of de twee stukken wel bij elkaar horen. Gaat u zelf eens kijken en laat ons weten wat u ervan vindt.” Dat laatste geldt natuurlijk nu weer!

Gevecht om erfenis

“Deze zerk behoorde op de tombe van Susanna Studler van Zurck, getrouwd met George de Hertoghe van Orsmael, die heer van Valkenburg was, en haar dochter Susanna Leonora, weduwe van Jan Louis de Nobelaar en later weduwe van Alexis Joseph de Rencurel de St. Martin. De moeder stierf 15 augustus 1699 de dochter stierf 3 april 1701.”

In het artikeltje van vorig jaar is een mooie anekdote onvermeld gebleven, die in 1977 wel uit de doeken werd gedaan. Rond de grafsteen speelde een bittere strijd om een erfenis: “Na de dood van George de Hertoghe van Orsmael 'troostte' Susana Studler van Zurck zich met haar huisknecht Daniël van Hulsenbeeck, zij trouwde daarmee op 54-jarige leeftijd. Hij erfde de helft van haar vermogen. De andere helft was voor Susanna Leonora, die van die helft weer een gedeelte aan haar kinderen moest geven mits deze protestant waren; zij waren echter katholiek. Omdat Susanna Leonora zelf ook niet aan dit geld kon komen en zij bovendien voor f. 40.000 de heerlijkheid Valkenburg 'kon' aannemen, vocht zij de rechtmatigheid van het testament aan en begon een proces.” Om dat bedrag in perspectief te plaatsen: het jaarloon van een werkman bedroeg in die tijd minder dan tweehonderd gulden (A.Th. Van Deursen, Mensen van klein vermogen, Amsterdam 1992, pp19).

Knecht wordt heer

Maar het was niet Susana Leonora, het bleef de voormalige huisknecht Van Hulsenbeeck die de heerlijkheid overnam en zich Heer van Valkenburg mocht noemen. “Toen Susanna Leonora in 1701 stierf en bijgezet werd in de tombe van haar moeder”, gaat het verhaal uit 1977 namelijk verder, “was het proces nog aan de gang en de heer Van Hulsenbeeck, die executeur testementair was, heeft er toen kennelijk van afgezien een opschrift voor de zerk te maken. Vandaar de lege ruimte op de steen.”

Castellum in het klein

Vanuit het promotie-onderzoek van Julia Chorus weten we inmiddels nauwkeurig hoe één van de zeven versies van het Romeinse castellum in Valkenburg er moet hebben uitgezien. Die kennis is verwerkt in de Time Travel app Valkenburg, De app is prachtig, maar het zou nog mooier zijn als het Torenmuseum over een nauwkeurig model van ons eigen castellum zou kunnen beschikken. Welke gevorderde modelbouwer wil deze uitdaging aangaan en zijn/haar werk in een museum kunnen zien?